Xem mã nguồn của HỘ NÔNG DÂN

<h2>6. HỘ N&Ocirc;NG D&Acirc;N</h2>

<p>hộ gia đ&igrave;nh m&agrave; hoạt động sản xuất chủ yếu của họ l&agrave; n&ocirc;ng nghiệp. Ngo&agrave;i c&aacute;c hoạt động n&ocirc;ng nghiệp, HND c&ograve;n c&oacute; thể tiến h&agrave;nh th&ecirc;m c&aacute;c hoạt động kh&aacute;c, tuy nhi&ecirc;n đ&oacute; chỉ l&agrave; c&aacute;c hoạt động phụ. Đặc điểm cơ bản nhất của phương thức sản xuất HND l&agrave; dựa tr&ecirc;n sử dụng lao động gia đ&igrave;nh l&agrave; ch&iacute;nh, chỉ đi thu&ecirc; một phần nhỏ lao động. Theo FAO, n&ocirc;ng d&acirc;n gia đ&igrave;nh (Family farming) bao gồm những người d&acirc;n bản địa, cộng đồng truyền thống, ngư d&acirc;n, n&ocirc;ng d&acirc;n miền n&uacute;i, người chăn thả gia s&uacute;c v&agrave; nhiều nh&oacute;m đại diện cho mọi khu vực v&agrave; c&aacute;c quần x&atilde;.</p>

<p>Gi&aacute;o sư Frank Ellis, một nh&agrave; nghi&ecirc;n cứu về kinh tế hộ n&ocirc;ng d&acirc;n nổi tiếng đ&atilde; đưa ra định nghĩa về đơn vị kinh tế HND (Peasant economics). Theo &ocirc;ng c&aacute;c đặc điểm đặc trưng của đơn vị kinh tế m&agrave; ch&uacute;ng ph&acirc;n biệt gia đ&igrave;nh n&ocirc;ng d&acirc;n với những người l&agrave;m kinh tế kh&aacute;c trong một nền kinh tế thị trường l&agrave;: <em>đất đai, lao động, tiền vốn v&agrave; c&aacute;ch ti&ecirc;u d&ugrave;ng.</em>Người n&ocirc;ng d&acirc;n với ruộng đất ch&iacute;nh l&agrave; một yếu tố hơn hẳn c&aacute;c yếu tố sản xuất kh&aacute;c v&igrave; gi&aacute; trị của n&oacute;; n&oacute; l&agrave; nguồn đảm bảo l&acirc;u d&agrave;i đời sống của gia đ&igrave;nh n&ocirc;ng d&acirc;n trước những thi&ecirc;n tai. Sự t&iacute;n nhiệm đối với lao động của gia đ&igrave;nh l&agrave; một đặc t&iacute;nh kinh tế nổi bật của người n&ocirc;ng d&acirc;n. Người &ldquo;lao động gia đ&igrave;nh&rdquo; l&agrave; cơ sở của c&aacute;c n&ocirc;ng trại, l&agrave; yếu tố ph&acirc;n biệt ch&uacute;ng với c&aacute;c x&iacute; nghiệp tư bản. Người ta cho rằng: &ldquo;người n&ocirc;ng d&acirc;n l&agrave;m c&ocirc;ng việc của gia đ&igrave;nh chứ kh&ocirc;ng phải l&agrave;m c&ocirc;ng việc kinh doanh thuần t&uacute;y&rdquo;, n&oacute; kh&aacute;c với đặc điểm chủ yếu của nền sản xuất tư bản chủ nghĩa l&agrave; l&agrave;m chủ vốn đầu tư v&agrave;o t&iacute;ch lũy cũng như kh&aacute;i niệm ho&agrave;n vốn đầu tư dưới dạng lợi nhuận.</p>

<p>Trong lịch sử kinh tế n&ocirc;ng nghiệp thế giới, do c&oacute; những đặc điểm ri&ecirc;ng của nền sản xuất &ndash; kinh tế n&ocirc;ng nghiệp, m&agrave; cả về l&yacute; luận v&agrave; thực tiễn ph&aacute;t triển nền n&ocirc;ng nghiệp tr&ecirc;n thế giới h&agrave;ng trăm năm nay, kể cả khi đi v&agrave;o sản xuất h&agrave;ng h&oacute;a lớn, hiện đại cho thấy đơn vị kinh tế tự chủ cơ bản v&agrave; phổ biến nhất vẫn l&agrave; Kinh tế HND với những quy m&ocirc; v&agrave; tr&igrave;nh độ kh&aacute;c nhau. M&aacute;c v&agrave; Ăngghen đ&atilde; thấy r&otilde; những đặc th&ugrave; của sản xuất n&ocirc;ng nghiệp &ndash; kinh tế n&ocirc;ng nghiệp, v&agrave; đ&atilde; r&uacute;t ra kết luận quan trọng rằng: N&ocirc;ng trại gia đ&igrave;nh, về căn bản kh&ocirc;ng dựa tr&ecirc;n lao động l&agrave;m thu&ecirc;, vẫn tỏ r&otilde; sức sống l&acirc;u bền v&agrave; v&agrave; hiệu quả của n&oacute;, v&agrave; &ldquo;Ngay ở nước Anh si&ecirc;u c&ocirc;ng nghiệp&hellip; với thời gian cho đến nay đ&atilde; khẳng định l&agrave; h&igrave;nh thức l&atilde;i nhất kh&ocirc;ng phải l&agrave; n&ocirc;ng trại c&ocirc;ng nghiệp h&oacute;a, l&agrave;m theo phương thức c&ocirc;ng nghiệp v&agrave; dựa tr&ecirc;n lao động di thu&ecirc;, m&agrave; l&agrave; n&ocirc;ng trại gia đ&igrave;nh thực tế kh&ocirc;ng d&ugrave;ng lao động l&agrave;m thu&ecirc;&rdquo;. C&aacute;c &ocirc;ng cho rằng đ&oacute; l&agrave; <em>&ldquo;Nghề n&ocirc;ng hợp l&yacute;&rdquo;</em> .</p>

<p>A. Chayanov, nh&agrave; kinh tế n&ocirc;ng nghiệp Nga, đầu thế kỷ 20 đ&atilde; cho rằng kinh tế n&ocirc;ng d&acirc;n mang c&aacute;c đặc điểm cơ bản của kinh tế gia đ&igrave;nh. To&agrave;n bộ tổ chức của dạng kinh tế n&agrave;y do quy m&ocirc;, cấu tr&uacute;c gia đ&igrave;nh, nhu cầu ti&ecirc;u d&ugrave;ng v&agrave; số lượng lao động quyết định. Đ&acirc;y l&agrave; lý do giải th&iacute;ch tại sao quan niệm về lời l&atilde;i của kinh tế HND kh&aacute;c với kinh tế tư bản v&agrave; tại sao những quan điểm của kinh tế tư bản kh&ocirc;ng thể &aacute;p dụng cho nền kinh tế n&ocirc;ng d&acirc;n .</p>

<p>C&ugrave;ng với những đặc điểm của sản xuất n&ocirc;ng nghiệp, x&eacute;t trong nền kinh tế thị trường, đơn vị kinh tế HND c&oacute; những tr&igrave;nh độ chủ yếu sau:</p>

<p><strong><em>HND</em></strong><strong><em> tự cung tự cấp ho&agrave;n to&agrave;n</em></strong><em>. </em>Đ&oacute; l&agrave; loại hộ, cả với tư c&aacute;ch l&agrave; đơn vị sản xuất v&agrave; đơn vị ti&ecirc;u d&ugrave;ng, hầu như kh&ocirc;ng c&oacute; sự đối thoại với thị trường, nếu c&oacute; sự đối thoại với thị trường th&igrave; cũng chỉ l&agrave; do nhu cầu bức thiết phải b&aacute;n bớt sản phẩm tất yếu để đổi lấy c&aacute;c nhu yếu phẩm kh&aacute;c m&agrave; cuộc sống buộc phải c&oacute;.</p>

<p><strong><em>HND</em></strong><strong><em> sản xuất h&agrave;ng ho&aacute; nhỏ</em></strong><strong><em>. </em></strong>T&iacute;nh tự cung tự cấp vẫn chiếm ưu thế trong loại kinh tế HND n&agrave;y, cho n&ecirc;n sản xuất lương thực để tồn tại để đảm bảo an ninh lương thực cho hộ gia đ&igrave;nh vẫn l&agrave; một mục ti&ecirc;u v&agrave; nội dung kinh tế cơ bản, h&agrave;ng đầu của loại HND n&agrave;y.</p>

<p><strong><em>HND</em></strong><strong><em> sản xuất h&agrave;ng ho&aacute; l&agrave; chủ yếu</em></strong><strong><em>.</em></strong> Đ&acirc;y l&agrave; loại HND đ&atilde; hướng mục ti&ecirc;u sản xuất ra thị trường đồng thời vẫn giữ phần nhỏ ti&ecirc;u d&ugrave;ng trực tiếp trong hộ như một chiếc &ldquo;van an to&agrave;n&rdquo;. Đặc trưng kinh tế cơ bản của loại HND n&agrave;y l&agrave; mối quan hệ giữa hộ, một đơn vị sản xuất, với thị trường đ&atilde; kh&aacute; lớn v&agrave; chiếm ưu thế trong sản xuất của hộ. V&igrave; sản xuất hướng theo thị trường n&ecirc;n c&aacute;c yếu tố đầu v&agrave;o v&agrave; đầu ra của đơn vị sản xuất, bao gồm &nbsp;cả chi ph&iacute; lao động sống v&agrave; đất đai, đ&atilde; được t&iacute;nh to&aacute;n tới trong qu&aacute; tr&igrave;nh sản xuất. Đ&acirc;y l&agrave; một nấc thang ph&aacute;t triển rất quan trọng của quan hệ ruộng đất v&agrave; kinh tế HND<em>.</em></p>

<p><strong><em>HND</em></strong><strong><em> sản xuất h&agrave;ng ho&aacute; ho&agrave;n to&agrave;n</em></strong><strong><em> hay trang trại. </em></strong>Đặc trưng kinh tế của loại HND n&agrave;y l&agrave; sản xuất ho&agrave;n to&agrave;n hướng theo nhu cầu của thị trường v&agrave; th&ocirc;ng qua thị trường; quy m&ocirc; sản xuất thường do thị trường điều tiết. Đối với những loại hộ n&agrave;y, giữa đơn vị sản xuất v&agrave; đơn vị ti&ecirc;u d&ugrave;ng của kinh tế HND hầu như kh&ocirc;ng c&ograve;n mối quan hệ trực tiếp, m&agrave; cả đơn vị sản xuất v&agrave; đơn vị ti&ecirc;u d&ugrave;ng tồn tại độc lập tương đối với nhau v&agrave; quan hệ trực tiếp với thị trường. Đi v&agrave;o sản xuất h&agrave;ng h&oacute;a, do năng lực của c&aacute;c hộ kh&aacute;c nhau, biểu hiện ở hiệu quả sử dụng đất đai của c&aacute;c hộ kh&aacute;c nhau, năng lực l&agrave;m c&aacute;c ng&agrave;nh nghề phi n&ocirc;ng nghiệp kh&aacute;c nhau, tất yếu diễn ra sự ph&acirc;n ho&aacute; giữa c&aacute;c HND: ph&acirc;n ho&aacute; về tr&igrave;nh độ, quy m&ocirc; sản xuất kinh doanh, ph&acirc;n ho&aacute; về nghề nghiệp - giỏi về nghề g&igrave; l&agrave;m nghề đ&oacute;.</p>

<p>Theo b&aacute;o c&aacute;o của FAO nh&acirc;n thập kỷ N&ocirc;ng nghiệp gia đ&igrave;nh 2019-2028, thế giới hiện c&oacute; hơn 600 triệu trang trại với tr&ecirc;n 90% được điều h&agrave;nh bởi c&aacute; nh&acirc;n dựa chủ yếu v&agrave;o lao động v&agrave; c&aacute;c nguồn lực gia đ&igrave;nh. C&aacute;c trang trại gia đ&igrave;nh chiếm từ 70% đến 80% đất n&ocirc;ng nghiệp v&agrave; sản xuất hơn 80% gi&aacute; trị lương thực thực phẩm to&agrave;n cầu. Đ&aacute;ng ch&uacute; &yacute; trong hệ thống n&ocirc;ng nghiệp thế giới l&agrave;, số trang trại c&oacute; diện t&iacute;ch dưới 1ha chiếm 70%, nhưng chỉ nắm giữ 7% diện t&iacute;ch đất n&ocirc;ng nghiệp; những trang trại từ 1 đến 5ha chiếm 24% song chỉ c&oacute; 10% diện t&iacute;ch đất đai. Tr&ecirc;n 70% diện t&iacute;ch đất n&ocirc;ng nghiệp hi&ecirc;n nay do 1% số trang trại lớn nhất nắm giữ. Tr&ecirc;n 33% diện t&iacute;ch rừng thế giới hiện được quản l&yacute; bởi người d&acirc;n bản địa v&agrave; cộng đồng địa phương. Tại 90 quốc gia với tr&ecirc;n 370 triệu người bản địa sống trong c&aacute;c v&ugrave;ng l&atilde;nh thổ truyền thống, tr&ugrave;ng hợp với 80% diện t&iacute;ch đa dạng sinh học tr&ecirc;n h&agrave;nh tinh, chiếm 22% diện t&iacute;ch đất đai thế giới.</p>

<p><strong><em>HND v&agrave; qu&aacute; tr&igrave;nh ph&aacute;t triển ở Việt Nam </em></strong></p>

<p>Trong thời kỳ hợp t&aacute;c ho&aacute;, đất nước c&ograve;n chia cắt, HND Việt Nam tham gia v&agrave;o Hợp t&aacute;c x&atilde; nhưng vừa cung cấp nguồn nh&acirc;n lực, vừa l&agrave; nguồn của cải vật chất&nbsp; cho cuộc chiến, đồng thời lại l&agrave; nơi sản xuất vật chất để bảo đảm cuộc sống kh&ocirc;ng những cho gia đ&igrave;nh, chỉ với 5% quỹ đất canh t&aacute;c được chia cho c&aacute;c HND l&agrave;m kinh tế vườn theo lối tự t&uacute;c, tự cấp, m&agrave; c&ograve;n đ&oacute;ng vai tr&ograve; l&agrave; hậu phương lớn miền Bắc cho tiền tuyến lớn miền Nam tr&ecirc;n cơ sở ph&aacute;t triển hợp t&aacute;c x&atilde; theo kiểu cũ. Tuy nhi&ecirc;n sau khi giải ph&oacute;ng đất nước, vai tr&ograve; của kinh tế hộ n&ocirc;ng d&acirc;n c&oacute; nhiều thay đổi cả về phương thức quản l&yacute; lẫn lao động sản xuất, nhất l&agrave; kể từ khi phong tr&agrave;o hợp t&aacute;c x&atilde; mất dần động lực ph&aacute;t triển. L&atilde;nh đạo Đảng v&agrave; nh&agrave; nước đ&atilde; s&aacute;ng suốt nh&igrave;n thấy động lực của kinh tế HND sẽ l&agrave; cơ sở cho ph&aacute;t triển n&ocirc;ng nghiệp. Mốc quan trọng của sự thay đổi đ&oacute; l&agrave; sự ra đời của Chỉ thị 100, ng&agrave;y 31-01-1981 của Ban B&iacute; thư về cải tiến c&ocirc;ng t&aacute;c kho&aacute;n, mở rộng kho&aacute;n sản phẩm đến nh&oacute;m v&agrave; người lao động trong hợp t&aacute;c x&atilde;. Tiếp theo đ&oacute;, Nghị quyết 10, ng&agrave;y 05 &ndash; 04 - 1988 của Bộ Ch&iacute;nh trị (hay c&ograve;n gọi l&agrave; Kho&aacute;n 10) về Đổi mới quản l&yacute; n&ocirc;ng nghiệp đ&atilde; tạo cơ sở quan trọng để kinh tế HND trở th&agrave;nh đơn vị kinh tế tự chủ trong n&ocirc;ng nghiệp với chủ trương giao quyền sử dụng đất l&acirc;u d&agrave;i cho HND.</p>

<p>Sau hơn 30 năm Đổi mới kinh tế HND đ&atilde; g&oacute;p phần v&agrave;o tăng trưởng ngoạn mục của nền n&ocirc;ng nghiệp Việt nam, chuyển từ nhập khẩu lương thực v&agrave;o năm 1989 sang xuất khẩu n&ocirc;ng sản đến 180 nước tr&ecirc;n thế giới v&agrave;o năm 2019.</p>

<p>Trong qua tr&igrave;nh ph&aacute;t triển HND Việt Nam&nbsp; kh&ocirc;ng chỉ tăng về số lượng m&agrave; quan trọng hơn l&agrave; đ&atilde; c&oacute; sự chuyển dịch từ sản xuất n&ocirc;ng, l&acirc;m nghiệp v&agrave; thủy sản sang phi n&ocirc;ng, l&acirc;m nghiệp v&agrave; thủy sản. Tại thời điểm 01/7/2016, khu vực n&ocirc;ng th&ocirc;n c&oacute; 8,58 triệu HND, chiếm 53,7% tổng số hộ n&ocirc;ng th&ocirc;n, so với năm 2006 l&agrave; 71,06%. So với 5 năm trước đ&oacute; l&agrave; 2011, số HND đ&atilde; giảm 0,96 triệu hộ. Năm 2016, diện t&iacute;ch đất sản xuất n&ocirc;ng nghiệp b&igrave;nh qu&acirc;n một HND c&oacute; sử dụng của cả nước chỉ đạt 5.805 m2/hộ, trong đ&oacute; hộ trồng c&acirc;y hằng năm 4.466 m2/hộ; hộ trồng l&uacute;a 3.468 m2/hộ; hộ trồng c&acirc;y l&acirc;u năm 4.830 m2/hộ. Đồng bằng s&ocirc;ng Hồng c&oacute; diện t&iacute;ch sản xuất n&ocirc;ng nghiệp b&igrave;nh qu&acirc;n hộ thấp nhất, chỉ đạt 1.852 m2/hộ. Trong đ&oacute;, hộ trồng c&acirc;y hằng năm 1.775 m2/hộ; hộ trồng l&uacute;a 1.692 m2/hộ; hộ trồng c&acirc;y l&acirc;u năm 690 m2/hộ. Bắc Trung Bộ v&agrave; Duy&ecirc;n hải miền Trung c&oacute; diện t&iacute;ch b&igrave;nh qu&acirc;n hộ tương ứng lần lượt l&agrave;: Hộ c&oacute; diện t&iacute;ch đất n&ocirc;ng nghiệp 3.999 m2/hộ; hộ trồng c&acirc;y hằng năm 3.351 m2/hộ; hộ trồng l&uacute;a 2.290 m2/hộ; hộ trồng c&acirc;y l&acirc;u năm 2.766 m2/hộ.</p>

<p>Thu nhập b&igrave;nh qu&acirc;n đầu người/năm ở n&ocirc;ng th&ocirc;n đ&atilde; tăng gần 3,5 lần, từ 9,1 triệu đồng năm 2008 l&ecirc;n 32 triệu đồng năm 2017. Khoảng c&aacute;ch thu nhập giữa th&agrave;nh thị v&agrave; n&ocirc;ng th&ocirc;n thu hẹp từ 2,1 lần năm 2008 xuống c&ograve;n 1,8 lần năm 2017. Tuy nhi&ecirc;n, thu nhập b&igrave;nh qu&acirc;n của HND năm 2017 chỉ bằng 78% b&igrave;nh qu&acirc;n chung cả nước. Nhiều nơi tỷ lệ hộ ngh&egrave;o c&ograve;n cao tr&ecirc;n 30%. Đến hết năm 2017, lao động n&ocirc;ng nghiệp vẫn chiếm 40,2% trong tổng số lao động x&atilde; hội.</p>

<p><strong><em>Kh&oacute; khăn v&agrave; th&aacute;ch thức của </em></strong><strong><em>HND</em></strong></p>

<p>Kh&oacute; khăn v&agrave; th&aacute;ch thức lớn đối với HND của Việt Nam trong tiến tr&igrave;nh hội nhập ng&agrave;y một s&acirc;u v&agrave;o kinh tế thế giới l&agrave;: (1) Thu nhập c&ograve;n qu&aacute; thấp; ch&ecirc;nh lệch lớn về năng suất lao động giữa c&ocirc;ng nghiệp, dịch vụ v&agrave; n&ocirc;ng nghiệp; (2) Ruộng đất giao cho c&aacute;c hộ manh m&uacute;n, b&igrave;nh qu&acirc;n ruộng đất tr&ecirc;n đầu người thấp; gi&aacute; đất n&ocirc;ng nghiệp qu&aacute; thấp; (3) Tr&igrave;nh độ học vấn, tr&igrave;nh độ tay nghề của người lao động thấp, việc tổ chức sản xuất, kinh doanh của c&aacute;c hộ gia đ&igrave;nh chủ yếu dựa v&agrave;o kinh nghiệm n&ecirc;n kinh doanh thiếu bền vững, kh&oacute; tham gia v&agrave;o chuỗi gi&aacute; trị; (4) Chất lượng sản phẩm h&agrave;ng ho&aacute; của c&aacute;c hộ gia đ&igrave;nh chưa cao, chủ yếu dưới dạng th&ocirc;, sản phẩm nhỏ lẻ ph&acirc;n t&aacute;n n&ecirc;n ti&ecirc;u thụ kh&oacute; khăn, chưa đạt c&aacute;c ti&ecirc;u chuẩn của thị trường, n&ecirc;n gi&aacute; trị v&agrave; hiệu quả thấp; (5) Sống trong điều kiện &iacute;t được hưởng ph&uacute;c lợi x&atilde; hội nhất, nhất l&agrave; về gi&aacute;o dục, y tế; m&ocirc;i trường c&agrave;ng ng&agrave;y c&agrave;ng &ocirc; nhiễm; (6) Lu&ocirc;n bị nạn h&agrave;ng giả, h&agrave;ng k&eacute;m chất lượng ho&agrave;nh h&agrave;nh; thương mại kh&ocirc;ng c&ocirc;ng bằng, người d&acirc;n lu&ocirc;n bị &eacute;p gi&aacute;; (7) C&ograve;n thiếu c&aacute;c phương tiện, c&ocirc;ng cụ để giảm, tho&aacute;t ngh&egrave;o, như cơ sở hạ tầng n&ocirc;ng th&ocirc;n c&ograve;n yếu k&eacute;m, kh&oacute; tiếp cận vốn, lao động trẻ khỏe xa rời n&ocirc;ng nghiệp.</p>

<p><strong><em>Xu hướng ph&aacute;t triển kinh tế </em></strong><strong><em>HND</em></strong></p>

<p>UN đ&atilde; ph&aacute;t động thập kỷ 2019-2028 l&agrave; thập kỷ của N&ocirc;ng nghiệp hộ gia đ&igrave;nh nhằm nhấn mạnh tầm quan trọng của phương thức kinh tế HND đ&oacute;ng g&oacute;p v&agrave;o Mục ti&ecirc;u ph&aacute;t triển thi&ecirc;n ni&ecirc;n kỷ. Ở Việt nam, HND từ tự cung tự cấp đang chuyển mạnh mẽ sang kinh tế h&agrave;ng h&oacute;a, hội nhập. Hiện nay c&oacute; nhiều tranh luận về vai tr&ograve; của HND trong ph&aacute;t triển n&ocirc;ng nghiệp v&agrave; n&ocirc;ng th&ocirc;n, tuy nhi&ecirc;n kinh tế HND c&oacute; thể ph&aacute;t triển theo c&aacute;c xu hướng cơ bản theo xu hướng to&agrave;n cầu như sau: (1) Qu&aacute; tr&igrave;nh h&igrave;nh th&agrave;nh c&aacute;c n&ocirc;ng trại hay trang trại gia đ&igrave;nh, ch&iacute;nh l&agrave; sự h&igrave;nh th&agrave;nh c&aacute;c cơ sở sản xuất h&agrave;ng h&oacute;a n&ocirc;ng nghiệp, n&ocirc;ng d&acirc;n gia đ&igrave;nh trở th&agrave;nh n&ocirc;ng d&acirc;n chuy&ecirc;n nghiệp, ứng dụng c&ocirc;ng nghệ th&ocirc;ng tin&hellip;(2) Sự h&igrave;nh th&agrave;nh c&aacute;c dịch vụ kinh tế, kỹ thuật phục vụ cho chuỗi gi&aacute; trị n&ocirc;ng sản-thực phẩm v&agrave; đời sống của d&acirc;n cư n&ocirc;ng th&ocirc;n; (3) Qu&aacute; tr&igrave;nh ph&acirc;n ho&aacute; về mặt kinh tế c&aacute;c hộ n&ocirc;ng d&acirc;n ngh&egrave;o, hiệu quả thấp, c&oacute; mức thu nhập dưới ngưỡng t&iacute;ch lũy, l&agrave;m n&ocirc;ng nghiệp sinh th&aacute;i, hữu cơ c&oacute; thể kết hợp du lịch n&ocirc;ng th&ocirc;n; (4) Qu&aacute; tr&igrave;nh r&uacute;t lao động khỏi n&ocirc;ng nghiệp c&ugrave;ng với qu&aacute; tr&igrave;nh gia tăng ph&aacute;t triển c&ocirc;ng nghiệp v&agrave; dịch vụ ở khu vực n&ocirc;ng th&ocirc;n v&agrave; c&ocirc;ng nghiệp ho&aacute;; (5) Qu&aacute; tr&igrave;nh h&igrave;nh th&agrave;nh c&aacute;c hợp t&aacute;c x&atilde; kiểu mới, hỗ trợ cho kinh tế HND.</p>

<p>&nbsp;</p>

<p><strong>T&Agrave;I LIỆU THAM KHẢO </strong></p>

<p>&nbsp;</p>

<ol>
	<li>Đ&agrave;o Thế Tuấn,<em> Kinh tế hộ n&ocirc;ng d&acirc;n. </em>Nh&agrave; xuất bản ch&iacute;nh trị quốc gia, 1997.</li>
	<li>Ellis Frank, <em>Peasant Economics: Farm Households in Agrarian Development</em><em>,&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;&nbsp;Cambridge University Press, Cambridge, United Kingdom, 2003.</li>
        <li>Chương tr&igrave;nh KHCN phục vụ NTM chủ bi&ecirc;n, <em>Khoa học với sự nghiệp N&ocirc;ng th&ocirc;n mới. Giai đoạn 2011-2017</em>. NXB Hồng Đức, H&agrave; Nội, 2018.</li>
</ol>